تدوین حدیث امامیه

---

مقصود از حدیث شیعه ، احادیث پیامبر اسلام ، که از طرق مورد قبول شیعه وارد شده، و نیز احادیث امامان علیهم‌السلام است.

۱ - علت ثبت روایات امامان

---

به اعتقاد شیعه ، امامان به عنوان جانشینان رسول خدا از دو ویژگی علم وَهْبی ( موهوبی ) و عصمت برخوردارند، لذا قول و فعلشان همانند قول و فعل پیامبر ، معتبر است.
رسول خدا نیز در حدیث متواتر ثقلین ، تمسّک به آنان را توصیه کرده آن را عامل رهایی از گمراهی دانستند و درنتیجه حجیت آنان را امضا فرمودند، ازین‌رو شیعیان علاوه بر ثبت روایات پیامبر اکرم ، به نگارش حدیث امامان علیهم‌السلام نیز پرداختند.

۲ - موضع شیعه در نگارش حدیث

---

موضع شیعه از آغاز، جواز نگارش حدیث به منزله پایه تدوین آن، بود.

۲.۱ - کاتبان حدیث و وحی

۲.۱.۱ - حضرت علی (ع)

رسول خدا خود مطالب را به علی علیه‌السلام املا می‌کرد و گاه نوشته‌ای از احادیث را به فاطمه سلام‌اللّه‌علیها می‌داد که برای فاطمه بسیار عزیز بود.
حضرت علی از جمله کاتبان پیامبر بود که علاوه بر قرآن معاهدات آن حضرت را می‌نگاشت و بنا بر روایت سیوطی به نگارش احادیث ، بویژه با سند آن، توصیه می‌کرد.

۲.۱.۲ - کاتبان علی (ع)

علاوه بر آن، حضرت علی خود کاتبانی نیز داشت، از جمله علی و عبیداللّه پسران ابورافع .

۲.۲ - توصیه حسن (ع) به نگارش

توصیه حسن بن علی علیه‌السلام به پسران خود و پسران برادرش، کسب دانش و نگارش آن بود.
به گفته ابن ندیم ، اسنادی به خط حضرت علی و حسنین علیهم‌السلام وجود داشته است.

۲.۳ - موافقت علی و حسن(ع) با نگارش

با توجه به این شواهد، وقتی دانشمندان از اختلاف اصحاب پیامبر در باره نگارش حدیث خبر می‌دهند، از امام علی و امام حسن در شمار موافقان نگارش نام می‌برند.

۲.۴ - تأکید ائمه بر نگارش

امامان دیگر نیز بر ثبت علم تأکید داشتند.

۲.۴.۱ - تأکید صادق (ع)

امام صادق علیه‌السلام نگارش را مایه اطمینان دل و عامل حفظ مطالب می‌دانست و به اصحاب خود برای مراقبت از نوشته‌ها توصیه می‌کرد و کتاب را میراث علمی برای آیندگان می‌دانست.
لذا برخی شاگردان ائمه با لوح و قلم در جلسات آنان حاضر می‌شدند و روایات را می‌نگاشتند.
برخی نیز پس از استماع حدیث با کمک کاتبان به ثبت آن‌ها می‌پرداختند.
به این ترتیب، نوشته‌های فراوانی به وجود آمد و با سیر مشخصی تدوین شد.

۳ - مراحل صدور و تدوین حدیث شیعه

---

حدیث شیعه از صدور تا تدوین نهایی این مراحل را داشت :

۳.۱ - تدوین میراث علمی امامان (ع)

۳.۱.۱ - صحیفه جامعه

نخستین کتابی که در اسلام تدوین گردید، کتابی به املای پیامبر و خط حضرت علی بود که به آن « صحیفه جامعه » یا « جامعه » گفته‌اند.

۳.۱.۲ - ویژگی جامعه

این کتاب یکی از پشتوانه‌های حدیث شیعه است (جامعه) که با استفاده از آن، انطباق حدیث شیعه با سنت پیامبر و نیز شایستگی ائمه به عنوان وارثان علوم نبوی به دست می‌آید.

۳.۱.۳ - صحیفه علی

در روایات اهل‌سنت سخن از « صحیفه علی » به میان آمده که این صحیفه شامل احکامی در زمینه دیه ، آزادی بنده و عدم جواز قتل مؤمن در برابر کافر بوده است.

۳.۱.۴ - تفاوت صحیفه و جامعه

برخی بر این باورند که این صحیفه همان کتاب جامعه است، اما بررسی دقیق نشان می‌دهد که صحیفه غیر از جامعه است.

۳.۱.۵ - صحف متعدد علی (ع)

برخی روایات ، حکایت از وجود صحف متعدد نزد علی علیه‌السلام دارد.

۳.۲ - تدوین اصول حدیثی

۳.۲.۱ - اصول حدیثی شیعه

اصول حدیثی، پایه‌های اولیه حدیث شیعه را تشکیل می‌دهد.

۳.۲.۲ - معنای اصل

در اصطلاح محدثان شیعه ، « اصل » یکی از اصناف کتب حدیث است، که البته در تعریف آن اختلاف نظر وجود دارد، اما معمولاً در مقابل « کتاب » یا « تصنیف » قرار می‌گیرد (اصل)، لذا شیخ طوسی به اسماعیل بن مهران کتاب‌هایی نسبت داده و جداگانه از آن‌ها یاد کرده و در عین حال تصریح نموده که او یک «اصل» داشته است، چنان‌که ابن غضائری را صاحب دو تألیف دانسته است، یکی در باره مصنَفات شیعه و دیگری در باره اصول.

۳.۲.۳ - مؤلفان اصول

اصول حدیثی را اصحاب ائمه تألیف کردند.
با توجه به توصیه امامان به نگارش حدیث و تعدد اصحاب ائمه ، اصول بی‌شماری تدوین شد و بسیاری از آن‌ها محل اعتماد محدثان و مرجع آنان قرار گرفت.

۳.۲.۴ - اصول اربعمأه

با توجه به شماره تقریبی این اصول و برخی دلایل دیگر، اصطلاحاً به آنها « اصول اربعمأه » گفته‌اند.
اصول اربعمأه ، که بیشترین آن‌ها را شاگردان امام باقر و امام صادق و امام کاظم علیهم‌السلام تدوین کردند، پایه کتب حدیثی شیعه از قرن سوم به بعد است و با استفاده از آن‌ها کتب اربعه و سایر آثار حدیثی متقدمان به وجود آمده است.

۳.۲.۵ - سرانجام اصول اربعمأه

پس از تألیف کتب اربعه، از رغبت دانشمندان در استنساخ اصول کاسته شد و درنتیجه بسیاری از آن‌ها متروک گردید، ضمن آن‌که برخی اصول، در آتش‌سوزی کتاب‌خانه کرخ بغداد در ۴۴۷ از بین رفت.

۳.۲.۶ - حجم اصول اربعمأه

با توجه به قراین و شواهد روشن می‌شود که اصول حدیثی از نظر حجم و تعداد حدیث محدود بوده است و با کتب دوره‌های بعد قابل مقایسه نیست.

۳.۲.۷ - ویژگی اصول اربعمأه

در این اصول طرحی جهت تنظیم احادیث و تبویب آن‌ها در کار نبود، زیرا اهتمام راویان بیش‌تر به ثبت روایات بود و از آن‌جا که احادیث اصول به موضوع خاصی اختصاص نداشت، معمولاً به نام صاحب آن شهرت می‌یافت، مانند اصل عاصم بن حُمَید و اصل حفص بن سُوقه .

۳.۲.۸ - نسخه و نوادر

در همین دوره ، اصطلاحات دیگری نیز به وجود آمد که بعضاً نزدیک به اصول است.
از جمله این اصطلاحات، « نسخه » و « نوادر » است که نوادر کاربرد بیشتری یافته و نوادرنویسی ، شیوه غالب تدوین حدیث تا پایان قرن دوم بوده است.

۳.۳ - تدوین حدیث در قرن سوم

۳.۳.۱ - رجوع مردم به محدثان

با تثبیت خلافت بنی عباس ، بویژه پس از رحلت امام صادق علیه‌السلام در ۱۴۸، فشار خلفای عباسی بر شیعیان فزونی یافت.
در این دوران با اجبار خلفا اکثر امامان علیهم‌السلام از مدینه به عراق جلب شدند و تحت نظر عوامل خلافت قرار گرفتند، درنتیجه ارتباط شیعیان با امامان محدود شد و آنان جهت حل مشکلات دینی خود به محدثان و حاملان اخبار روی آوردند.
در این زمان صدها تن از شاگردان امام صادق در مراکز علمی به نقل و نشر حدیث می‌پرداختند و هزاران حدیث، غالباً به صورت غیرمبوّب، در اختیار آنان بود.

۳.۳.۲ - کتب شاگردان صادق (ع)

نخستین بار عده‌ای از شاگردان امام صادق و امام کاظم علیهاالسلام، مانند حَریز بن عبداللّه سجستانی و معاویه بن عمار و معاویة بن وهْب توانستند با استفاده از روایات خود، کتاب‌هایی در باره نماز و زکات و روزه و حج و فضایل حج تدوین کنند.

۳.۴ - دوره امام رضا (ع)

از عهد امام رضا علیه‌السلام و بویژه در قرن سوم دسته‌بندی روایات ذیل موضوعات مختلف فقهی و کلامی و اخلاقی ، و تدوین کتب بزرگ‌تر سرعت بیشتری یافت.
پیش‌گامان تدوین حدیث در این دوره سومین نسل از اصحاب اجماع بودند.

۳.۴.۱ - کتب سعید اهوازی

در این دوره از بزرگان دیگری چون حسن بن سعید اهوازی و برادرش حسین و علی بن مهزیار اهوازی می‌توان یاد کرد که دو برادر به اشتراک سی کتاب تدوین کرده بودند و هر کتاب جامعی از روایات در موضوعی خاص بوده است.

۳.۴.۲ - کتب ابن مهزیار

ابن مهزیار نیز سی کتاب تدوین کرد.

۳.۴.۳ - محدودیت امامان

همچنین با ایجاد محدودیت برای امامان علیهم‌السلام در این دوره، بزرگان حدیث در مساجد یا حوزه‌ها فعال شدند و علاوه بر اشتغال به تدوین حدیث، به تهیه فهارس کتب حدیث پرداختند، بویژه کتبی که از طریق سماع و قرائت به دست آورده بودند.

۳.۴.۴ - منشأ پیدایش کتب حدیثی

این کتب خود منشأ پیدایش کتب حدیثی بزرگ‌تر در قرن چهارم و پنجم گردیدند، ازین‌رو شیخ صدوق بسیاری از کتب متقدمان را جزو مآخذ من لایحضره الفقیه دانسته است.
همچنین شیخ طوسی در الفهرست و نیز « مشیخه » تهذیب الاحکام و نجاشی در رجال خود، طریق خود را تا بسیاری از صاحبان اصول و مصنفات شناسانده‌اند.
در عصر ما جز معدودی از این کتب، از جمله محاسن برقی، باقی نمانده است.

۳.۵ - ارتباط با امامان در عصر خفقان

کاهش ارتباط شیعیان با امامانشان در پی فشارهای خلفا، به معنای قطع کامل ارتباط و در نتیجه عدم صدور حدیث از امامان نبود، بلکه شکل جدیدی از ارتباط به وجود آمد که در جای خود دستاورد تازه‌ای برای حدیث شیعه داشت:

۳.۵.۱ - وکلای ائمه

از زمان امام صادق علیه‌السلام به بعد عده‌ای به عنوان « وکلای ائمه » یا رابطان بین امامان و مردم تعیین شدند.
آنان سؤالات شرعی را جمع‌آوری می‌کردند و به حضور ائمه علیهم‌السلام می‌بردند و پاسخ‌های سؤالات را ــ که غالباً با خط و امضای امامان بود ــ دریافت می‌کردند.
گاه نیز امامان از طریق وکلای خود رسایل و مکتوباتی برای شیعیان می‌فرستادند و وظایف و تکالیف آنان را در مقابل پیشامدهای اجتماعی روشن می‌ساختند.

۳.۵.۲ - مسائل و رسائل

از آن‌جا که مکتوب‌های امامان و پاسخ‌های آنان به سؤالات شیعیان در حکم حدیث و روایت بود، محدثان در مقام جمع و تدوین آن‌ها برآمدند و کتبی با عنوان « مسائل » و « رسایل » به جمع مصادر حدیث اضافه کردند.
شیخ طوسی ضمن برشمردن آثار عبداللّه بن جعفر حِمْیَری ، از کتاب المسائل و التوقیعات نام برده، اما نجاشی به سه کتاب این شخص در حوزه مسائل اشاره کرده است:
مسائل الرجال و مکاتباتهم اباالحسن الثالث علیه‌السلام، مسائلُ لابی محمدالحسن علیه‌السلام علی یَدِ محمد بن عثمان العَمْری ، و مسائل ابی محمد و توقیعات .
زکریا بن آدم ، محمد بن سلیمان ، هارون بن مسلم ، یعقوب بن یزید ، یعقوب بن اسحاقِ سِکّیت و احمد بن اسحاق اشعری از کسانی بودند که در این دوره به تدوین مسائل پرداختند.
کلینی نیز کتابی به نام رسائل الائمه داشته است.

۳.۵.۳ - سرانجام رسائل

مجموعه‌های رسایل و مسائل تا قرن پنجم وجود داشت و همانند اصول روایی جزو مصادر کتب اربعه و دیگر کتب حدیثی قرار گرفت، اما پس از تقطیع و تقسیم محتوای آن‌ها در آثار یاد شده بتدریج از بین رفت.
ابن بابویه تصریح کرده که مجموعه نامه‌ها و توقیعات امام حسن عسکری علیه‌السلام را به خط خود امام از طریق ابوجعفر صفار دریافت کرده است.
هارون بن موسی تلّعکبری و احمد بن حسین بن عبیداللّه غضائری نیز خبر داده‌اند که بسیاری از نامه‌های امام یازدهم و دوازدهم را دیده‌اند.
از متقدمان ، ابن بابویه در کمال‌الدین و شیخ طوسی در الغیبة و از متأخران، محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) در بحارالانوار بسیاری از توقیعات حضرت مهدی عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف را جمع کرده‌اند.

۳.۶ - تدوین کتب اربعه

۳.۶.۱ - ورود جعل به حدیث شیعه

از حقایق مسلّم در باره حدیث شیعه ورود جعل و تحریف در آن است.
این امر به سبب وجود افراد « کذّاب »، « فاسد المذهب » و « مجهول الحال » در بین راویان شیعه در ادوار گوناگون و نیز وضع سیاسی و اجتماعی خاص شیعیان و قطع یا دشواری ارتباط با امامان بوده است.
هدف این راویان، تحریف حقایق دینی از طریق جعل حدیث بوده است.

۳.۶.۲ - جریان غلات

یکی از عوامل مؤثر در جعل حدیث، جریان غُلات بود.
این جریان از زمان امام چهارم علیه‌السلام در میان شیعیان آغاز شد و تا پایان عصر ائمه کم و بیش ادامه یافت، به طوری که در زمان هریک از امامان علیهم‌السلام چند تن به عنوان غالیانِ شاخص شناخته شدند و مورد لعن و نفرین ائمه قرار گرفتند.

۳.۶.۳ - برخورد ائمه با غلات

ترفندهای غلات را همواره امامان شیعه آشکار می‌کردند، چنان‌که امام صادق در باره مغیرة بن سعید به جعل حدیث و افزودن آن‌ها در کتب اصحاب پدرش اشاره کرد و امام رضا ، بیان و مغیرة بن سعید و ابوالخطاب ، و برخی دیگر را از دروغ‌گویان عمده معرفی کرد و امام حسن عسکری ضمن تکذیب عقاید علی بن حَسَکه و قاسم یقطینی ، آنان را نفرین کرد.

۳.۶.۴ - برخورد بزرگان با غلات

پس از عصر ائمه نیز از جمله تلاش‌های بزرگان شیعه شناسایی غلات و طرد آنان از میان شیعیان بود، اما به رغم این تلاش‌ها، بخشی از روایات جعلی و مشکوک به مجموعه‌های حدیثی راه یافت و از این حیث، در احادیث اختلاف و تعارض پیدا شد.

۳.۶.۵ - علت تدوین کتب اربعه

پس از وقوع غیبت امام دوازدهم و در پی قطع ارتباط مستقیم شیعیان با امامان خود، این تعارض نمایان‌تر شد، به طوری که حقایق گاه بر اهل علم نیز مشتبه می‌گشت.
در این شرایط، محدثان نسبت به پالایش حدیث و تدوین کتب مورد اعتماد، نیاز مبرم احساس کردند.

۳.۶.۶ - محمدون ثلاث اُوَل

تدوین کتب اربعه توسط محمد بن یعقوب کلینی و محمد بن علی بن بابویه و محمد بن حسن طوسی ــ که به « محمدون ثلاث اُوَل » مشهورند ــ و تدوین دیگر آثار ارزشمند حدیثی، بویژه کتاب‌های ابن بابویه و شیخ طوسی ، در قرن‌های چهارم و پنجم، گامی مهم در رفع نابسامانی‌های موجود در حیطه حدیث و زدودن تعارض از آن به شمار می‌رود.

۳.۷ - روند تدوین بعد از متقدمان

با تألیف کتب اربعه و دیگر کتب حدیثی در قرن‌های چهارم و پنجم، بویژه کتب حدیثی شیخ صدوق و شیخ طوسی و سیدمرتضی و شیخ مفید ، تدوین حدیث شیعه در عصر متقدمان به پایان رسید و فقها و متکلمان به مدد این کتاب‌ها به تدوین آثار فقهی و کلامی پرداختند.

۳.۷.۱ - روند کند تدوین

از سوی دیگر فراز و فرودهای سیاسی و اجتماعی شیعه، روند تدوین آثار جدید را کند کرد و عالمان شیعه بیش‌تر به انتقال کتاب‌های قبل از طریق اجازه و کتابت و وجاده اهتمام ورزیدند.

۳.۷.۲ - رونق علوم حدیث

با این‌ همه بررسی‌های حدیث‌شناختی و التفات به مباحث رجال و درایه ــ که از علوم اساسی و ضروری در حوزه حدیث است ــ رونق گرفت و کسانی چون نجاشی و کشّی و ابن غضایری و احمد بن طاووس و علامه حلی و ابن داود حلی در این راه گام‌های مؤثری برداشتند.
از آثار حدیثی ارزشمندی که بر پایه کتب اربعه به منظور بررسی انتقادی آن‌ها، بویژه از نظر سند و دقت و ضبط ، تدوین شد، مُنْتقی الجُمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان بود.
این کتاب را حسن بن زین‌الدین عاملی ، فقیه و اصولی نامور شیعه معروف به صاحب معالم ، نگاشت که متأسفانه ناتمام ماند.

۳.۸ - تدوین حدیث در دوره متأخران

۳.۸.۱ - دوران رونق حدیث شیعه

با روی کارآمدن دولت شیعی صفوی در قرن دهم و فراهم آمدن فضایی نو برای ارائه و نشر تعالیم شیعی ، بسیاری از علمای شیعه از نقاط مختلف به ایران آمدند، از جمله حسین بن عبدالصمد و فرزندش بهاءالدین محمد معروف به شیخ بهائی و محقق کرکی ، هر سه از جبل عامل ، محقق میسی از عراق و سیدماجد بحرانی از بحرین .
بدین‌سان، تألیف آثاری در زمینه فقه و حدیث شیعه که مدتی دچار وقفه و رکود شده بود، دوباره رونق گرفت.
از سوی دیگر، پس از آن‌که ملامحمدامین استرآبادی کتاب الفوائد المدنیه را تألیف کرد و این کتاب در ایران و عراق منتشر شد، شماری از فقها گرایش اخباری پیدا کردند و به حدیث و علوم آن توجه شایانی نمودند.

۳.۸.۲ - محمدون ثلاث اُخَر

نام‌ورترین محدّثان این دوره که به « محمدون ثلاث اُخَر » معروف‌اند، منشأ تدوین این آثار مهم در حدیث شدند:
الوافی تألیف محمد بن مرتضی معروف به مولی محسن فیض کاشانی ، که جامع کتب اربعه با حذف مکررات آن‌ها به شمار می‌رود و حاوی شرح و بررسی احادیث نیز هست؛ بحارالانوار تألیف محمدباقر مجلسی که از حیث محتوا مشتمل بر همه مباحث دینی و از حیث منابع ، بر بیش از ۳۶۰ کتاب و رساله حدیثی و غیره مبتنی است و با شرح و بیان مؤلف همراه است؛ وسائل الشیعه تألیف محمد بن حسن شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۰۴) که جامع احادیث فقهی بر پایه تبویب رایج نزد فقهاست و‌ به‌طور عمده از کتب اربعه گردآوری شده و از منابع متقدم دیگر نیز بهره برده است.

۳.۸.۳ - کتاب عوالم العلوم

از جوامع دیگر حدیثی این دوره، کتاب عوالم العلوم و المعارف و الاحوال تألیف مولی عبداللّه بحرانی اصفهانی ، شاگرد و همکار محمدباقر مجلسی، با صورت‌بندی و محتوای تقریباً هم‌سان با بحارالانوار است.

۳.۸.۴ - شرح و بررسی حدیث

به طور کلی، در عصر صفوی گذشته از اهتمام محدثان به جستجو و شناسایی برخی آثار حدیثیِ مهجور و حفظ آن‌ها از آفت و نابودی ، گرایش به شرح و بررسی حدیث ، در موضوعات مختلف، نیز رواج یافت و شماری از عالمان چون میرداماد ، صدرالمتألهین شیرازی ، مولی محمدتقی مجلسی ، مولی صالح مازندرانی ، محمدباقر مجلسی، مولی رفیعا قزوینی ، قاضی سعید قمی و سیدنعمت اللّه جزایری بر آثار متقدم حدیثی، بویژه کتب اربعه، شرح نوشتند.
در این شروح، ارزیابی همه جانبه سند و متن احادیث مورد توجه قرار می‌گرفت.
از حیث موضوع‌بندی نیز گاه به مباحث جدید و صورت‌بندی‌های متداول در علوم دینی التفات می‌شد.

۳.۸.۵ - مستدرک‌نویسی

سنّت تدوین آثار جدید حدیثی، از آن پس با آهنگی کندتر ادامه یافت و برخی عالمان در مقام مستدرک‌نویسی بر جوامع پیشین چون بحارالانوار و وسایل‌الشیعه برآمدند؛ معروف‌ترین این کتاب‌ها مستدرک الوسایل تألیف میرزاحسین نوری مازندرانی (متوفی ۱۳۲۰) حدیث‌شناس و کتاب‌شناس نامور است که آن را بر پایه منابع پیشین و برخی آثار نو یافته، طبق تبویب وسایل‌الشیعه تنظیم کرد.
این کتاب، امروزه از مراجع مهم تحقیقات فقهی مجتهدان است.

۳.۹ - آخرین گام تدوین حدیث

آخرین گام در تدوین حدیث ــ بجز آثاری که با نگرش موضوعی نو و تبویب ویژه سامان یافته ( الحیاة تألیف محمدرضا حکیمی و دیگران) ــ جامع حدیثی ــ فقهی جامع احادیث الشیعه است.
طرح این اثر حدیثی را فقیه و مرجع تقلید مشهور شیعه ، آیت اللّه حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی ارائه کرد و در آغاز با اشراف وی چند تن از علما و فضلای حوزه علمیه قم به تدوین آن اهتمام کردند، پس از درگذشت وی نیز کار با جدیت پی‌گیری شد و صورت اتمام یافت.
گفتنی است که تألیف معجم‌های موضوعی و واژه‌ای، برای تسهیل دست‌یابی به مضامین احادیث در جوامع معتبر حدیثی در چند دهه اخیر مطمح نظر مؤلفان بوده و هست.
مشهورترین این آثار کتاب سفینة البحار تألیف حاج شیخ عباس معروف به محدث قمی (متوفی ۱۳۵۹) است که فهرستی موضوعی و الفبایی بر بحارالانوار است.

۴ - فهرست منابع

---

(۵۰) آقابزرگ طهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة.
(۵۱) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۵۲) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
(۵۳) ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، (قاهره) ۱۳۱۳، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۵۴) ابن داود حلی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بی تا).
(۵۵) ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، چاپ صلاح بن محمد بن عویضه، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
(۵۶) ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم ۱۴۱۱.
(۵۷) ابن ندیم.
(۵۸) محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۵۹) محمدباقر بهبودی، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعة الامامیة، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶۰) ابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۶۱) عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۶۲) علی دوانی، آقامحمدباقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶۳) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶۴) احمد بن محمد زراری، رسالة ابی غالب الزراری الی ابن ابنه فی ذکر آل اعین و تکملتها لابی عبداللّه الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
(۶۵) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ احمد عمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۶۶) محمد بن ادریس شافعی، اختلاف الحدیث، چاپ محمداحمد عبدالعزیز، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۶۷) عبدالحسین شرف الدین، المراجعات، چاپ حسین راضی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۶۸) محمدباقر شریف قریشی، حیاة الامام الحسن العسکری، بیروت ۱۴۰۸.
(۶۹) زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة فی علم الدرایة، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸.
(۷۰) محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (ص)، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
(۷۱) محمد بن جریر بن رستم طبری، دلائل الامامة، قم ۱۴۱۳.
(۷۲) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۷۳) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
(۷۴) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ ش.
(۷۵) محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۷۶) مرتضی عسکری، معالم المدرستین، تهران ۱۴۱۳.
(۷۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
(۷۸) علی اکبر غفاری، «تاریخ تدوین الحدیث و کتابته»، در عبداللّه مامقانی، تلخیص مقباس الهدایة، چاپ علی اکبر غفاری، (تهران) ۱۳۶۹ ش.
(۷۹) غانم قدوری الحمد، رسم المصحف: دراسة لغویة تاریخیة، بغداد ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۸۰) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(۸۱) کلینی، اصول کافی.
(۸۲) مجلسی، بحارالانوار.
(۸۳) کاظم مدیر شانه چی، تاریخ حدیث، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۸۴) مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۸۵) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۸۶) یاقوت حموی، معجم البلدان؛

۵ - پانویس

---